Nowoczesność tylnych elewacji na Litwie
„Nowoczesność tylnych elewacji. Foto-esej” to wystawa, jaką od 20 stycznia 2022 roku będzie można oglądać na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej. Wystawie towarzyszyć będzie promocja przewodnika po nowoczesnej architekturze litewskiej „Architecture and Housing in Soviet Lithuania”/ Architektura i mieszkalnictwo na Litwie Radzieckiej.
Różnorodność detali architektonicznych, solidne balkony, gzymsy, wyszukane formy drzwi głównych, elementy dekoracyjne, tynki szlachetne – wszystko to tworzy doskonale rozpoznawalną ornamentykę przednich elewacji modernistycznych budynków Kowna. Zdaniem Vaidasa Petrulisa i Gintarasa Česonisa to elewacje tylne – proste, bez dekoracji, ze skromnymi klatkami schodowymi dla służby, gdzie dominuje pragmatyczny utylitaryzm, stanowią dziś autentyczny przykład estetyki modernizmu. I takie właśnie elewacje zobaczymy na wystawie „Nowoczesność tylnych elewacji. Foto-esej” na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej.
W ramach projektu odbędzie się promocja przewodnika , po nowoczesnej architekturze litewskiej „Architecture and Housing in Soviet Lithuania”/ Architektura i mieszkalnictwo na Litwie Radzieckiej prowadzona przez Grzegorza Piątka z autorami: prof. Uniwersytetu w Wilnie, Mariją Drėmaitė i dr Vaidasem Petrulisem z Instytutu Architektury z Kowna.
Ta bogato ilustrowana monografia omawia powojenną modernistyczną architekturę na Litwie Sowieckiej, która wraz z innymi republikami bałtyckimi była postrzegana jako wyjątkowa, znacznie szybciej i z większą pasją zawłaszczała zachodnie wzorce kulturowe i została nazwana „sowieckim Zachodem”. Niemniej jednak kwestia identyfikacji specyficznych cech architektonicznych, które odróżniały modernizm w regionie bałtyckim od innych republik sowieckich, nie jest prostym ćwiczeniem, a specyfika analizy sowieckiego modernizmu wyraźnie wymaga podejścia społeczno-politycznego. W tej książce badania architektury sowieckiej Litwy opierają się na związkach między oficjalnym dyskursem planistycznym a lokalną praktyką społeczną oraz szerokim spektrum aktorów historycznych w praktykach planistycznych.
Wystawa jest efektem współpracy z Litewskim Instytutem Kultury.
Wystawa „Nowoczesność tylnych elewacji. Foto-esej” na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej, ul. Oskara Sosnowskiego 11
20 stycznia 2022 roku
godz. 14 – promocja przewodnika po nowoczesnej architekturze litewskiej „Architecture and Housing in Soviet Lithuania”/ Architektura i mieszkalnictwo na Litwie Radzieckiej
godz. 15 – wernisaż wystawy „Nowoczesność tylnych elewacji. Foto-esej”
Nowoczesność tylnych elewacji. Foto-esej
Vaidas Petrulis i Gintaras Česonis
Lata dwudzieste XX wieku oznaczają w historii architektury eksplozję idei modernistycznych. Awangardowe formy szybko rozpowszechniły się na świecie, zyskując swój odrębny, lokalny wyraz. Ślady modernizmu znajdziemy niemal w każdym większym mieście, jednak niektóre z miast przeżyły szczególny rozkwit tej architektury, o czym zadecydowały względy polityczne i gospodarcze. Gdynia w Polsce, Zlin w Czechach, Asmara w Erytei, Napier w Nowej Zelandii czy litewskie Kowno stały się ośrodkami, w których modernizm bardzo mocno wpływał na charakter otoczenia przestrzennego, tworzył nowego ducha tych miejsc. Chociaż dokonujące się zmiany były inspirowane uniwersalnymi obrazami świata nowoczesnego, w każdym z tych ośrodków powstało unikatowe otoczenie architektoniczne. W przypadku Kowna jedną z najważniejszych cech jego architektury jest swoiste wzajemne oddziaływanie tradycji i nowoczesności. Tę właściwość sugestywnie oddają różnice znaczeniowe między fasadą a elewacją tylną.
W tradycyjnym, historycznym obrazie miasta dominuje jasny schemat. Elewacja frontowa pełni funkcję reprezentacyjną. Jest tą lepszą, oficjalną stroną miasta. Elewacja tylna to odwrotna strona, opowiada o codzienności, o autentycznym, choć niekoniecznie wspaniałym życiu mieszkańców. Modernistyczna zasada wolnego planu odrzuciła powyższą hierarchię. Wszystkie cztery elewacje budynku, podobnie jak poszczególne elementy architektoniczne, zyskały taką samą wagę. Zmianę tę wyczerpująco scharakteryzował włoski historyk i teoretyk architektury Bruno Zevi w swoim słynnym dziele The Modern Language of Architecture. Priorytet symetrii i hierarchii – twierdzi Zevi – jest śmiertelnym wrogiem funkcji. Funkcja jest dynamiczna, nie podlega statycznym prawom klasycznej architektury. W nowej, modernistycznej architekturze każdy element budynku, każde okno jest pojedynczym słowem, które mówi tylko za siebie i wyraża tylko sobie przydzieloną funkcję. Priorytet funkcji może oznaczać nawet odrzucenie samej idei „fasady”. Taki modernistyczny budynek nie posiada już elewacji głównej jako miejsca uprzywilejowanego pod względem widokowym.
Radykalny, funkcjonalistyczny język stylu międzynarodowego został na Litwie przyjęty powściągliwie. Nie chciano tak szybko porzucać własnej koncepcji reprezentacyjności architektury ani tradycji przyjętych w budownictwie. Litwa nie odstawała zbytnio od Europy, jej architekci byli zaznajomieni z najnowszymi prądami w zachodniej architekturze, a hołdowanie dawnym wzorcom było nawet wyśmiewane jako „wykopywanie różnych Ludwików na cmentarzu”, lecz mimo to pojawiały się wątpliwości, czy modernistyczny geometryzm rzeczywiście zdobi nasze otoczenie, czy ten styl jest odpowiedni, aby urzeczywistnić nadzieje nowo tworzącego się państwa; czy dążąc do racjonalnego budownictwa, nie ulegamy standaryzacji.
Wyrazem tych wątpliwości są monumentalne fasady kowieńskich budowli. Różnorodność detali architektonicznych, solidne balkony, gzymsy, wyszukane formy drzwi głównych, elementy dekoracyjne, tynki szlachetne – wszystko to tworzy doskonale rozpoznawalną ornamentykę przednich elewacji modernistycznych budynków Kowna. Gdy tymczasem elewacje tylne – proste, bez dekoracji, ze skromnymi klatkami schodowymi dla służby – rzadko znajdują się w centrum uwagi. Jednak paradoksalnie to właśnie tylna część domów, gdzie dominuje pragmatyczny utylitaryzm, stanowi dziś dla nas autentyczny przykład estetyki modernizmu. Modernistyczną twarz Kowna ujrzymy wyraźniej, jeżeli będziemy przyglądać się miastu od podwórzy, a nie od strony ulicy. Ten paradoks zawiera w sobie jedną z ważniejszych cech kowieńskiego genius loci.
Gintaras Česonis (LT) – kurator, Galeria Fotografii w Kownie, Rezydencja i Wydawnictwo, profesor Akademii Sztuki w Wilnie, kierownik Stowarzyszenia Fotografów Litewskich Wydział Kowieński.
Gintaras Česonis ukończył historię sztuki na Uniwersytecie Witolda Wielkiego, studiował fotografię w szkole fotograficznej w Kownie oraz Ecole Nationale de la Photographie w Arles. W 2009 roku rozpoczął pracę jako kierownik oddziału Stowarzyszenia Fotografów Litewskich w Kownie, gdzie z powodzeniem rozpoczął przebudowę galerii, przekształcając przestrzeń galerii w ważne narodowe wielofunkcyjne centrum obejmujące działalność edukacyjną, rezydencyjną i wydawniczą.
Prowadzi galerię fotografii w Kownie i program międzynarodowych rezydencji artystycznych, kurator wystaw, wyprodukował i zredagował około 30 książek fotograficznych znanych fotografów I twórców młodszych generacji. Od 2009 roku pracuje jako juror na różnych lokalnych i międzynarodowych imprezach fotograficznych.
Marija Drėmaitė, ukończyła studia magisterskie z historii sztuki na Uniwersytecie Witolda Wielkiego (1998) oraz studia doktoranckie na Wileńskiej Akademii Sztuk (2006). Wykształcenie kontynuowała na Uniwersytecie w Helsinkach (2001) oraz w programie doktoranckim Królewskiego Instytutu Technologicznego (KTH) w Sztokholmie (2001-2006). Odbyła staż podoktorancki na Uniwersytecie Wileńskim (2011–2012). Na Uniwersytecie Wileńskim naucza od 2004 roku. Profesor nadzwyczajny i przewodnicząca studiów magisterskich w zakresie ochrony dziedzictwa, od 2018 r. – Profesor. 2012-2015 pracowała jako sekretarz generalny Litewskiego Komitetu Narodowego ds. UNESCO.
Vaidas Petrulis, dr, pracownik naukowy Instytutu Architektury i Budownictwa Kowieńskiego Uniwersytetu Technologicznego, naucza różne przedmioty związane z historią architektury i interpretacją dziedzictwa budownictwa. Współautor książek „Dziedzictwo architektoniczne okresu międzywojennego na Litwie: połączenie namacalności i niematerialności” (2015), „Architektura na Litwie Sowieckiej” (2012). Opublikował serię artykułów i prezentacji konferencyjnych na temat historii i dziedzictwa współczesnej architektury litewskiej. Od 2009 roku rozwija projekt cyfrowego, internetowego archiwum dziedzictwa architektonicznego (www.autc.lt). Członek Międzynarodowego Komitetu Naukowego ICOMOS ds. Dziedzictwa XX wieku. Członek Rady Zarządzającej JPI Cultural Heritage: A Challenge for Europe.